ارشاد الاذهان الی احکام الایمان (کتاب)

ارْشادُ الاذْهان إلی أحْکام الایمان کتابی فقهی و به زبان عربی نوشته علامه حلی (متوفای ۷۲۶ق) و از مصادر فقه امامیه است. ارشاد الاذهان از کتب فقه فتوایی شمرده شده که از طهارت تا دیات را در بردارد. این اثر به جهت جایگاه و مرتبه عالی‌اش همواره مورد توجه علما و فقهای پس از خود بوده است.

درباره مؤلف

ابومنصور جمال‌الدین، حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی معروف به علامه حلّی، عالم شیعی قرن هفتم و هشتم است. پس از مرگ محقق حلی در سال ۶۷۶ قمری که مرجعیت شیعیان را بر عهده داشت، مردم علامه حلی را برای این امر مهم مناسب یافتند و او در ۲۸ سالگی زعامت و مرجعیت شیعیان را بر عهده گرفت و اولین مرجع در تاریخ تشیع بود که لقب آیت الله را کسب کرد. مناظرات و آثار او موجب گرایش سلطان محمد خدا بنده به تشیع و رواج مذهب شیعه در ایران گردید. علامه حلی درفقه، اصول، عقاید، فلسفه و منطق دارای تالیفات است.

نام‌های دیگر کتاب

اسم کتاب بنابر اتفاق محققان و آنچه در کتب دیگر آمده به نام «ارشاد الاذهان الی احکام الایمان» مشهور است مگر علامه مجلسی و سید حسن صدر از آن به اسم «ارشاد الاذهان فی احکام الایمان» یاد کرده‌اند. شیخ حر عاملی هم عنوان کتاب را «ارشاد الاذهان فی علم الایمان» می‌نامد.

انگیزه تألیف

علامه حلی در مقدمه کتاب، علت تألیف را به درخواست فرزندش «محمد» ( فخر المحققین ) نگاشته و می‌نویسد: همچنان‌که خداوند متعال اطاعت پدر و مادر را بر فرزند واجب کرده است، همچنین بر ایشان واجب کرده که نسبت به فرزند شفقت داشته و خواسته‌های مشروعش را برآورده سازند. علامه دربرابر نوشتن این کتاب از پسرش در خواست که برایش پس از نمازها طلب رحمت و در خلوت‌ها برایش استغفار و خلل و کاستی‌هایش را اصلاح کند.

آغاز کتاب با مباحث طهارت و تقسیم آن به وضو ، غسل و تیمم و وضوی واجب و مستحب است. وضوی واجب برای نماز و طواف واجب و مس نوشته‌های قرآن است. موارد استحباب وضو نیز عبارتند از: نماز و طواف مستحبی، داخل شدن به مساجد، قرائت قرآن، همراه داشتن قرآن، هنگام خوابیدن، نماز میت، هنگام اقدام برای رفع نیاز نیازمند، برای زیارت قبور، خوابیدن محتلم، آمیزش انسان به هنگامی که محتلم است، هنگام ذکر گفتن حائض و وضو گرفتن به قصد داشتن طهارت. پایان بخش کتاب مسائل مربوط به دیات است. آخرین مسأله این است که امام(حاکم مسلمانان) سرپرست کسی است که سرپرست ندارد و موارد عمدی(قتل و غیر قتل) را قصاص می‌کند و موارد خطا و شِبه خطا را دیه می‌گیرد و در هیچ موردی حق عفو ندارد. مسأله دیگر این است که اگر جنایات متعدد باشند هر چند جانی یک نفر است دیه‌ها متعدد می‌شوند.

جایگاه

به دلیل شأن و منزلت والای این کتاب در نزد فقهای عظام از عصر مؤلف تا همین اواخر، در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده است و بیش از ۵۰ شرح و حاشیه بر آن زده شده که در الذریعة نام آنها ذکر شده است.

شروح

از مشهورترین این شروح می‌توان این‌ها را نام برد:

• غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، تألیف شهید اوّل(م ۷۸۶ ق)،
• روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، تألیف شهید ثانی(م ۹۶۶ ق)،
• مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تألیف محقق اردبیلی(م ۹۹۱ ق)،
• ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، تألیف محقق سبزواری(م ۱۰۹۰ ق)،
• نهج السداد فی خلافیات الإرشاد، تألیف شیخ یوسف بحرانی.

از دیگر بزرگانی که به این کتاب شرح زده‌اند می‌توان به فخر المحققین(م ۷۷۱ ق)، شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفی(زنده در ۹۴۵ ق)، فاضل تونی صاحب الوافیة(م ۱۰۷۱ ق)، محقق کرکی(م ۹۴۰ ق)، ابن فهد حلّی(م ۸۴۱ ق) و شیخ انصاری(م ۱۲۸۱ ق) اشاره نمود.

نسخه‌ها

ترجمه و چاپ

کتاب ارشاد توسط شیخ مهدی نجفی اصفهانی مسجدشاهی متوفای ۱۳۹۳ق به زبان فارسی ترجمه شده است. او این کتاب را به امر پدرش شیخ محمدعلی نجفی اصفهانی معروف به ثقة الاسلام ترجمه کرده و فتاوای خود را در حاشیه آن نوشته است.

در کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» به دو چاپ از کتاب در سال‌های ۱۳۷۲ش در تهران و ۱۴۰۳ق در قم اشاره شده است. این اثر در سال ۱۴۱۰ق در انتشارات جامعۀ مدرسین در حوزۀ علمیۀ قم در دو جلد با تحقیق و تصحیح شیخ فارس حسون چاپ شده است.

پانویس

منابع

• ، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آذر ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آذر ۱۴۰۱ش.
• إرشاد الأذهان إلی أحکام الأیمان، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
• حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰ق.
• طباطبایی، سیدحسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مترجم: محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۱۰ق.